Mười hai nhân duyên (Thập nhị nhân duyên) là cách trình bày đặc biệt của giáo lý Duyên khởi (Paticcasamuppada) . Giáo lý này do chính Tất Đạt Đa Cồ Đàm (Siddhartha) thể chứng dưới gốc cây bồ đề sau 49 ngày tư duy thiền định, từ đó đồng chí trở thành một bậc giác ngộ hoàn toàn với bí danh Phật Thích Ca Mâu Ni.
Mười hai nhân duyên, hay Duyên khởi, là một giáo lý rất đặc thù, là điểm xác định sự khác biệt giữa Phật giáo với các tôn giáo khác. Nó thể hiện tính khoa học và duy vật biện chứng của Phật giáo. Nó là cốt lõi của nhân sinh quan Phật giáo, được đề cập nhất quán trong tất cả các kinh điển. Nhận thức rõ về giáo lý Mười hai nhân duyên sẽ giúp người học Phật hiểu cặn kẽ hơn về các vấn đề khác như nghiệp, luân hồi, tái sinh, nhân quả… đồng thời gợi mở một hướng sống tích cực cho mỗi cá nhân trong hiện tại.
Thập nhị nhân duyên là một giáo lý quan trọng trong Phật giáo, giải thích về sự hình thành và tồn tại của cuộc sống thông qua mười hai yếu tố liên kết với nhau. Đây là một chuỗi nhân duyên liên tục, từ khâu này đến khâu khác, trong một đời cũng như trong nhiều đời. Mười hai nhân duyên bao gồm:
- Vô minh: Sự không hiểu biết, mê lầm.
- Hành: Các hành động tạo nghiệp.
- Thức: Ý thức, nhận thức.
- Danh sắc: Tên gọi và hình tướng.
- Lục nhập: Sáu giác quan (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý).
- Xúc: Sự tiếp xúc giữa giác quan và đối tượng.
- Thọ: Cảm thọ, cảm giác.
- Ái: Sự ham muốn, yêu thích.
- Thủ: Sự chấp thủ, bám víu.
- Hữu: Sự tồn tại, hiện hữu.
- Sanh: Sự sinh ra.
- Lão tử: Sự già và chết
Mỗi yếu tố trong chuỗi này đều dẫn đến yếu tố tiếp theo, tạo nên vòng luân hồi sinh tử. Hiểu và quán sát thập nhị nhân duyên giúp người tu hành nhận ra bản chất vô thường và vô ngã của cuộc sống, từ đó giải thoát khỏi vòng luân hồi.
