Chử Đồng Tử một nhân vật truyền thuyết, thần thoại và là một vị thánh nổi tiếng, sống ở thế kỷ thứ IV-III TCN. Về sau, ông thường được liệt vào một trong Tứ bất tử của tín ngưỡng Việt Nam
Vua Hùng Vương thứ ba có một nàng công chúa rất xinh đẹp. Người ta nói thuở mới lọt lòng, nàng được các bà tiên tô điểm, nên về sau mới có nhan sắc như thế. Vì vậy vua đặt tên là Tiên Dung. Vua Hùng là người hay nuông con. Đối với Tiên Dung vua lại càng yêu chìu, muốn gì được nấy.
Nhưng công chúa Tiên Dung chỉ có mỗi một sở thích là đi chơi mọi nơi trong nước. Vua phải sắm cho nàng một chiếc thuyền rất xinh, có đủ mọi người hầu hạ và mọi thức cần dùng. Mỗi năm vào khoảng cuối mùa xuân, chiếc thuyền công chúa bắt đầu xuất phát. Cho đến lúc những con chim hậu điểu bay từng đàn ở phương Bắc sang thì công chúa mới trở về cung cấm.Cũng có lúc công chúa quá vui quên cả về, làm cho vua lo lắng. Năm nàng mười tám tuổi, từng có một vài hoàng tử ở các nước láng giềng ngỏ ý muốn được kết duyên nhưng công chúa nhất thiết từ chối. Nàng nói với vua Hùng trong một bữa tiệc:
-Cha à! Con sẽ không lấy chồng đâu!
Lúc bấy giờ làng Chử xá, có người đánh cá tên là Chử Cù Vân, sinh được một người con trai tên là Chử Đồng Tử. Hai cha con tính vốn hiền lành, nhà nghèo nhưng họ sống rất vui vẻ trong túp lều dựng trên bãi cát.
Không may một hôm trong khi cha con đi câu vắng, ở nhà lửa bén cháy sạch chả còn tỳ gì. Hai cha con chỉ còn có một bộ đồ nghề và mỗi một cái khố vải đang mặc.Chiếc khố độc nhất ấy dùng để làm vật che thân cho hai mỗi lần ra ngoài, cha con ra vào thay đổi nhau mà mặc.
Cha con họ Chử hết hạn này lại tiếp nạn khác. Chử Cù Vân tuổi già thiếu áo không chịu được lạnh, dần dần sinh bệnh. Bệnh của ông mỗi ngày một nặng. Trước còn gắng gượng đi câu được, nhưng sau nằm liệt ở nhà. Một hôm biết mình sắp chết, ông gọi con lại dặn dò mọi việc.Qua hơi thở phều phào, ông trối:
-Có mỗi một chiếc khố…con giữ lấy mà mặc…cứ chôn trần là được rồi!
Nhưng Chử Đồng Tử rất thương cha, không muốn để người chết lạnh lẽo,-“Rồi ta sẽ cố kiếm nhiều cá để đổi lấy một cái khố khác!”.Nghĩ thế, anh quyết định dùng chiếc khố độc nhất đó cuốn cha lại từ đầu đến chân. Rồi chờ đến nửa đêm, anh đưa lên cồn cao vùi lại.
Chử Đồng Tử bấy giờ thân hình trần truồng, nên phải làm việc ban đêm. Cứ đến chiều hôm, khi không còn trông rõ mặt người nữa, anh bắt đầu ra bãi câu cá. Cho đến mờ sáng, anh sẽ lội ngập nửa người, lần mò đến bến đổi cá cho những thuyền buôn lấy gạo.Thế rồi lại lội đến bến vắng người, lẻn về lều của mình nấu ăn và ngủ một giấc đến chiều mới dậy. Rồi lại ăn uống và chuẩn bị đi câu nữa. Đồng Tử đã sống một cuộc đời cô đơn lẩn lút như thế đã hơn hai năm. Có lúc anh câu được nhiều cá, lúc ít cá không chừng. Cũng có lúc không câu được gì cả đành phải men theo các thuyền xin ăn. Nhưng chả có lúc nào câu được một số cá đủ để đổi lấy một cái khố cả. Vì thế anh vẫn phải chịu trần truồng mãi. Một hôm, Đồng Tử đang mang cá đổi gạo thì chợt có tiếng huyên náo. Mọi người kháo nhau có thuyền của công chúa sắp tới địa phương.Từ đàng xa, chiếc thuyền sơn hiện ra mỗi lúc một lớn,có quân gia cờ quạt, chiêng trống đàn sáo vang động cả một khúc sông. Thấy mọi người đổ ra đường, ra bến đi xem rất đông, Chử Đồng Tử bí lối không về lều được. Anh đành rúc vào một bụi lau ở bãi rồi bỗng nghĩ ra được một kế giấu mình kín hơn là bới cát thành một cái huyệt rồi nằm xuống, tự vùi mình lại.
Giữa lúc đó, thuyền của Tiên Dung ghé vào đó, nàng dạo chơi trên bãi cát, truyền lấy mùng màn vây kín chỗ lau sậy để tắm. Không ngờ chỗ mà bọn thị tỳ quây màn lại chính là chỗ Đồng Tử vùi mình dưới đó. Anh nằm dưới đất chả biết gì hết, chỉ nghe tiếng chân người giẫm thình thịch và tiếng nước dội rào rào.Tiên Dung vào trong màn, cởi áo múc nước dội tắm, cát chảy, thân hình Đồng Tử lộ ra. Biết là bại lộ, Đồng Tử ngượng ngùng ngồi nhỏm dậy. Công chúa xiết bao kinh ngạc, khi thấy có một người lạ cũng trần truồng như nàng ở trong màn. Thoạt đầu Tiên Dung tưởng là ma quái, toan la lên để bọn quân hầu vào cứu, nhưng thấy người con trai đó chẳng có chút gì là độc ác, nên nàng cố trấn tĩnh, ôn tồn bảo:
-Người là ai? Tại sao lại vùi mình ở đây? Nói mau!
Nghe người trai lạ kể nông nỗi của mình, công chúa rơm rớm nước mắt. Nàng không ngờ trong đất đai của cha nàng trị vì lại có hạng người đói khổ đến nỗi không có lấy một mẫu vải che thân.
Cảm lòng chí hiều của người con trai ngồi trước mặt, Tiên Dung nói một mình:-“Ta đây không thích lấy chồng, nay lại gặp người này trong huyệt cát, có lẽ trời khiến thế chăng?” Bỗng chốc nàng đưa gáo cho Đồng Tử:
-Thôi người hãy dậy mà tắm rửa đi!
Bọn thị tỳ và lính tráng hôm đó rất lấy làm sững sốt vì thấy từ trong màn bước về thuyền không phải một mình công chúa mà là hai người và người thứ hai lại là một chàng trai khỏe đẹp. Rồi nàng ban cho áo quần, cùng nhau xuống thuyền ăn uống, hoan lạc. Bấy giờ trước mặt mọi người, công chúa thẳng thắn kể cuộc gặp gỡ kỳ dị lúc nãy rồi nói:
-Người này sẽ là chồng tôi!
Nghe thế Chử Đồng Tử đỏ mặt:
-Tôi không dám, không dám.
Tiên Dung bảo:
-Việc này tự trời tác hợp, việc gì mà phải từ chối.
Tất cả đều theo ý Tiên Dung. Duy chỉ có hai viên quan hầu và một số thị tỳ, lính tráng không cho là cuộc phối hợp tốt đẹp. Nhưng thấy công chúa táo bạo lại thường được vua chìu chuộng cho nên cuối cùng họ cũng không dám cản. Và rồi hôn lễ cử hành ngay trên sông, có một số đông bô lão địa phương tới dự.
Nhưng khi tin bắn về cung, vua Hùng không ngăn được cơn giận dữ. Vua giận bảo quần thần rằng:
-Thà nó không có chồng còn hơn. Thực là đốn mạt! Tại sao nó không chịu hỏi ta? Thôi từ nay nhất thiết cấm cửa. Hễ nó vác mặt về Phong Châu thì cho phép Lạc tướng chém chết trước tâu sau.
Tiên Dung nghe tin, sợ không dám trở về, mới cùng với Đồng Tử mở chợ búa, lập phố xá, cùng nhân gian mậu dịch. Dần dần nơi ấy thành một ngôi chợ lớn,(nay là chợ Hà Loa), thương nhân ngoại quốc qua lại buôn bán. Có một nhà đại thương đến nói với Tiên Dung rằng:
-Quí nhân xuất ra một thỏi vàng, năm nay cùng với người nhà buôn ra biển mà mua vật quí, sang năm sẽ lời được một thỏi.
Tiên Dung bảo Đồng Tử rằng:
-Vợ chồng ta do trời định khiến, ăn mặc là của trời cho. Bây giờ nên lấy một thỏi vàng cùng với nhà buôn ra ngoài biển mà mua hàng làm kế sinh nhai.
Đồng Tử bèn cùng đi với người nhà buôn, Họ dong buồm đi về phương Nam. Giữa biển có một ngọn núi tên là Quỳnh Viên, trên núi có một chiếc am nhỏ, người đi buôn ghé thuyền ở đây mà múc nước ngọt.
Đồng Tử lên chơi trên am, có một đạo sĩ tên là Phật Quang đang ngồi định thần trên một phiến đá. Anh bước tới toan cất tiếng thì người kia đã hỏi trước:
-Thằng bé Chử! Sao lại muộn thế?
Biết là bậc thần dị, anh phủ phục xuống bên cạnh người lạ, xin làm đồ đệ. Đạo sĩ truyền phép cho Đồng Tử. Đồng Tử mới lưu lại am nghe thuyết pháp, giao vàng cho người đi buôn mua hàng, hẹn lúc nào về thì ghé lại am chở Đồng Tử về. Đạo sĩ mới tặng cho Đồng Tử một cái gậy và một cái nón, bảo rằng:
-Linh thông tại đây đó.
Đồng Tử trở về đem chuyện kể lại cho Tiên Dung nghe và truyền đạo Phật lại cho vợ, từ đó giác ngộ, bỏ chợ búa, ghe buôn đem nhau đi tìm thầy học đạo.
Một hôm trời đã tối mà chưa tới nhà trọ, họ mới ở lại giữa đường, cắm gậy, úp nón lên trên để che sương. Đêm đến canh ba, bỗng có tiếng chuyển động dữ dội. Thế là phút chốc thấy hiện ra thành quách, lầu son, đền báu, đài cát, lăng miếu, kho tàng, miếu xã, vàng bạc châu báu, chiếu giường, mùng màn, tiên đồng, ngọc nữ, tướng sĩ, thị vệ la liệt, đầy ở trước mặt. Sáng ngày, ai trông thấy cũng lấy làm kinh dị, tranh nhau đem những ngọc thực đến dâng hiến và xưng thần.Văn võ bá quan, phán quan tục vệ, biệt lập thành một nước.
Hùng Vương hay tin, cho là con gái của mình làm loạn, tự nhiên lòng giân lại bốc lên bừng bừng, mới phát binh đi đánh. Quan quân đến rồi, quân đội của Lạc tướng đã hạ trại án ngữ ở bên kia bờ sông.Tiên Dung cười bảo:
-Chuyện này không phải tự ta làm ra, cũng là trời giun rủi.Sinh tử tại thiên, ta đâu dám chống cha, phải thuận chịu điêu chính, chờ lệnh chém giết.
Lúc bấy giờ, những người mới tập họp, sợ hãi mà chạy tán loạn, chỉ còn bọn người cũ ở lại với Tiên Dung. Quan quân kéo đến đóng doanh ở bải Tự Nhiên, chỉ còn cách một con sông lớn, ngày sắp tối nên chưa kịp định binh. Chừng đến nửa đêm, hốt nhiên gió lớn thổi làm nổi sóng, đổ cây, quan quân đại loạn bộ đảng, thành quách của nàng Tiên Dung nhất thời nhổ đi bay lên trời, đất ở chỗ ấy sập xuống thành một cái đầm lớn, đầy nước trắng xóa. Duy chỉ có cái nền cung của hai vợ chồng công chúa thì vẫn còn. Người ta gọi cái đầm ấy là đầm Một Đêm ( Nhất Dạ) và cái nền ấy là bãi Tự Nhiên.Về sau trên cái nền ấy,người ta có lập miếu thờ hai vợ chồng Chử Đồng Tử.
Chử Đồng Tử được phong làm thánh, một trong tứ bất tử của tín ngưỡng Việt Nam vì không những ông tu được thành tiên, có phép thần thông mà còn về dạy được vợ. Đó cũng nói lên cái pháp lực vô biên, phật pháp nhiệm màu của Phật giáo.
