Ngày xưa có một nhà sư trẻ tuổi rất ngoan đạo. Sau hơn ba mươi năm khổ công tu luyện, sư thuộc lòng tất cả các kinh kệ nhà Phật, lại giỏi thuyết pháp. Vậy mà lâu rồi vẫn chưa được thành chánh quả. Sư bụng bảo dạ:-“ Phải đến đất Phật một phen mới có hy vọng thành Phật”. Nghĩ vậy, sư ta mới quyết chí tìm đường sang Tây Trúc.
Đường đi từ nước nhà sang Tây Trúc ngày đó thật muôn phần vất vả. Việc giao thông hầu hết là bằng đường bộ, mà đi bộ trên con đường mịt mùng thăm thẳm thì mỗi bước là một hiểm nguy. Nhưng nhà sư trẻ tuổi vẫn quả quyết nhắm hướng Tây tiến bước.
Cuộc hành trình đã được năm mươi ngày. Nhà sư đã nhiều ngày lạc đường và mấy lần mê man vì sốt, nhưng nhờ được sự giúp đỡ nên đều qua khỏi và chàng vẫn tiếp tục cuộc đi thăm đất Phật.
Một hôm,sư đến một khu rừng thì trời đã chiều. Sư cố bước dồn hòng tìm một nơi an nghỉ vì trong người đã thấy ớn rét May sao giữa rừng sâu, sư bỗng gặp một ngôi nhà.Nghe tiếng gọi cửa, một bà cụ già bước xuống sàn.Sư tỏ ngay ý định của mình là xin ngủ nhờ một đêm. Nhưng bà cụ vừa thấy khách đã xua tay rối rít:
-Đi mau lên! Mau lên! Con ta mà về thì không còn tính mạng đâu.
Sư đáp:
-Tôi bây giờ thiệt là kiệt sức, không thể nào bước được nữa.Nếu không cho nghỉ thì cũng đành nằm liều trước cửa đây thôi.
Bà cụ bảo:
-Chao ôi! Con ta vốn là Ác Lai hay ăn thịt người.Cố đi nhanh lên, nó sắp về rồi đó.
Nhưng sư đã chắp tay nải, nằm vật xuống đất, hai đầu gối va vào nhau chan chát. Bà cụ không biết nói thế nào nữa, đành nắm tay y lôi đến một cái hầm đá lớn.Sau khi đẩy vào, bà cụ bảo y phải cố giữ cho thật im lặng, để tránh một cái chết thê thảm. Đoạn bà cụ chất củi,phủ lá rất kín đáo.
Trời tối hẳn thì Ác Lai về đến nhà, tay xách một con mang.Hắn dừng lại ở chân thang và khịt mũi mãi. Hắn nói:
-Có mùi thịt mẹ ạ!
Mẹ hắn đáp:
-Thì chả là thịt của mày mang về đấy là gì?
-Không phải.Thịt người. Con biết lắm.Có thịt người.
Bà cụ chưa kịp cản thì hắn đã quẳng con mang lên sàn rồi chạy đi tìm.Chẳng mấy chốc, hắn đã lôi được nhà sư bất tỉnh nhân sự từ dưới hầm về nhà mình.
Khi sư tỉnh dậy thì đã thấy Ác Lai đang cầm một mũi mác lăm lăm ở tay. Hắn quát:
-Mày đi đâu?
Sư nhìn kỹ thấy hắn cũng không khác gì người thường bèn tỉnh táo đáp:
-Tôi đi tìm Phật.
-Tìm để làm gì?
Sư bấy giờ mới rõ mục đích của mình, rồi luôn miệng, sư giảng giải đạo từ bi cho hắn. Sư nói mãi, nói mãi, kể lại bao nhiêu nỗi gian khổ của mình dọc đường và niềm mong muốn cuối cùng là làm sao được nhìn mặt đức Phật để Phật độ cho thành chánh quả. Sư nói khéo quá, đến nỗi mẹ con Ác Lai đều cảm động đến rơi nước mắt. Thấy họ thành thật hối lỗi, sư cho biết là họ cũng sẽ trở nên “ vô sinh vô diệt”, sẽ sống một đời sống vô cùng sung sướng trên Niết-bàn, nếu họ kiên quyết bỏ ác làm thiện. Tự nhiên mũi mác ở tay Ác Lai rơi xuống sàn. Những đường nhăn hung ác bấy giờ đã dịu lại.
Sáng hôm sau, khi sư sắp sửa lên đường thì mẹ con Ác Lai vui vẻ sắp sẵn lương thực cho chàng. Họ tiễn đưa sư sang tận bên kia một ngọn núi đá. Khi sắp từ biệt, Ác Lai hỏi:
-Tôi biết lấy gì mà dâng Phật đây?
Sư đáp:
-“Tâm tức thị Phật, Phật tức thị tâm”. Chỉ dâng tấm lòng mình là đủ.
Sư không ngờ Ác Lai đã rút mũi mác, nhanh như cắt tự rạch bụng mình lôi ra cả mớ ruột gan đưa cho sư và nói:
-Nhờ Hòa thượng dâng hộ đưa lên đức Phật.
Sư lấy làm bối rối quá. Chỉ vì Ác Lai hiểu nhầm lời nói của mình. Bây giờ còn biết làm thế nào đây. Cuối cùng sư ta đành nhìn vào cặp mắt của Ác Lai, gật đầu nhận lời, rồi gói bộ lòng của con người đáng thương đó lại và quảy lên vai, cất bước lên đường.
Sư vừa đi được mấy ngày thì khu rừng rậm chấm dứt, hiển lộ ra trước mặt mình mênh mông bát ngát. Nước trời một vẻ trông rất vui mắt, nhưng trong bụng sư thì chẳng vui tí nào. Món lễ vật của đức Phật đè nặng trên vai.Nếu chỉ có thế thì không có gì đáng ngại cho lắm. Khổ một nỗi là mùi thối từ bộ lòng kia xông ra khó tả. Sư đã bọc nó ba tầng bốn lớp mà mùi thối vẫn nồng nặc. Sư lẩm bẩm:-“ Như thế này thì các nhà quán dọc đường còn ai dám chứa mình?”.Qua ngày hôm sau, không thể chịu nỗi nữa, sư bèn vứt bộ lòng Ác Lai xuống biển.
Nhà sư đi mãi rồi cũng đến Tây Trúc. Nhưng khi phủ phục trước Phật đài nói lên nỗi thắc mắc của mình vì sao chưa được đắc đạo thì bỗng nhiên trên điện cao có tiếng vọng xuống bảo rằng:
-Còn thiếu một vật nữa mới thành chính quả.
Sư rất đỗi kinh ngạc,cố ngước mặt lên nhìn một tí. Trên cao vòi vọi, sư thấy đức Phật ngự giữa tòa sen trắng sáng ngời, sau lưng có bóng dáng hai người tựa hồ như hai mẹ con Ác Lai.Sư bỗng hiểu hết. Đức Phật đã rõ sư thiếu thành thực, thiếu tận tâm của mình rồi; còn mẹ con Ác Lai nay đã thành chính quả chỉ là nhờ sự ngộ đạo đột ngột và chân thành trong phút chốc. Sư nằm phục vị hồi lâu, trong lòng thẹn thùng vô kể.
Nhà sư trẻ sau đó lại trở về chốn cũ để tìm lại bộ lòng. Tuy biển mênh mông sâu thẳm, nhưng sư cũng cố lặn hụp để mong thấy lại món quà dâng Phật mà Ác Lai đã gửi cho mình và hy vọng gần gũi tòa sen đức Phật. sư bơi lên lặn xuống mãi. Sau đó sư hóa làm loài cá mà người ta vẫn gọi là cá he,,cũng gọi là cá nược, hay có nơi cũng gọi là cá ông sư. Vì cho đến ngày nay dòng dõi loài cá đó con nào con nấy cũng có cái đầu trọc như đầu ông sư và vẫn làm việc của nhà sư, nghĩa là chúng đi hàng đàn, cứ lặn xuống nổi lên luôn không chịu nghỉ.
Những người đánh cá còn nói loài cá he rất nghét những ai trêu chọc mình. Ai trêu chọc nghĩa là gợi lại chuyện của tổ tiên chúng nó, chúng nó sẽ làm cho thuyền đắm, rách lưới. Trái lại, ai khen ngợi reo hò thì chúng nó sẽ lặn xuống nổi lên nhiều lần cho mà xem.
Khảo dị
Truyện kể trên lưu hành ở miền Nam. Nhân dân miền Bắc kể chuyện này cũng một nội dung nhưng khác tên gọi. Đó là Sự tích chim bìm bịp:
Một sư nữ chân tu, ăn chay niệm Phật bao nhiêu năm ròng nhưng chưa đắc đạo. Một hôm, sư quyết định sang Tây Trúc để hỏi Phật duyên cớ vì sao.
Sau mấy tháng trời ngày đi đêm nghỉ, một ngày kia sư đến một khu rừng thẳm. Trời đã xế chiều, sức đã kiệt thì may sao, sư trông thấy một cái nhà bên đường. Nghe tiếng gõ cửa, một người đàn bà bước ra vội vã xua tay rối rít, bảo khách đi nhanh lên kẻo con mình là yêu, hễ bắt được người nào là ăn thịt.Nhưng thấy sư nữ năn nỉ quá, chủ nhân lấy cơm cho ăn rồi bảo chui vào trong một cái vại đậy lại cẩn thận.
Yêu con về đánh hơi thấy mùi thịt người, cố tìm cho kỳ được. Yêu mẹ thấy con sắp sửa ăn thịt sư nữ thì hết lời khuyên can:
-Đó là một nhà tu hành. Nếu con ăn thịt người ấy, Phật sẽ không dung thứ.
Nghe nói, yêu con dần dần tỉnh ngộ, bày tỏ sự hối hận của mình cho sư biết. Hắn đã ăn thịt rất nhiều người và bây giờ hắn mong muốn chuộc tội. Cuối cùng ,yêu con hỏi sư nữ:
-Tôi muốn sửa lỗi để theo Phật. Chẳng hay sẽ dùng cái gì để ra mắt?
Sư đáp:
-Phật chỉ cần tấm lòng mà thôi!
Thế là yêu con rút dao rạch bụng lôi cả ruột gan ra và nói:
-Nhờ chuyển giúp cho tôi vật này làm lễ dâng Phật.
Sư nữ không ngờ hắn lại hiểu nhầm như vậy, đành nhận lời, quảy bộ lòng lên đường. Nhưng được mấy ngày bộ ruột nặng mùi quá, không sao chịu được, sư nữ quên cả lời hứa, quẳng vào bụi rậm và tiếp tục đi nữa.
Đến Tây Trúc, khi nhà sư vào lễ Phật thì đức Phật ở trên toà sen bảo:
-Còn thiếu một thứ nữa mới thành chánh quả.
Sư nữ hiểu ra, òa khóc, nói mình đã kiệt sức, không biết làm thế nào mà tìm được. Phật cho nàng hai chiếc cánh để đi cho chóng và bắt tìm cho ra.
Nhưng còn biết đâu mà tìm. Sư nữ khóc liên miên , ngày đêm chui rúc từ hết bụi mày đến bụi khác, thỉnh thoảng lại lên tiếng thở than, phảng phất như tiếng “ bìm bịp”. Tìm không được, nhưng sư cứ phải tìm mãi. Rồi sau đó sư hóa thành loài chim đầu đen, mình nâu, mắt đỏ như máu, người ta gọi là chim bìm bịp. Đó là hình dạng của sư nữ đầu chít khăn đen, mình mặc áo vải nâu già. Còn mắt đỏ là vì khóc nhiều mà sinh ra thế.
Tóm lại, ba cốt truyện trên có lẽ xuất phát từ một Phật thoại và đã được sửa chữa tô điểm thành truyện cổ tích dân gian.
Theo Mỹ Ấn tùy bút thì mẹ Ác lai được Phật độ cho làm Mụ Thiện. Ác Lai trở thành hai vị Hộ pháp được Phật cho giữ chùa mà ta thường gọi là ông Thiện ông Ác. Tại sao một người lại hóa thành hai? Đó là vì tuy là một nhân vật nhưng kể từ khi rạch bụng cúng Phật đã tách thành hai con người khác hẳn. Ông Thiện là hiện thân của quãng đời sau của Ác Lai ( thời kỳ ngộ đạo), ông Ác là hiện thân của quãng đời trước ( chưa ngộ đạo).
Trong Kinh Tam Tạng có truyện tương tự:
Ngày xưa con gái Long Vương đi chơi trên trần bị một người chăn bò trói đánh. Vua nước ấy bắt gặp, sai cởi trói thả về. Về nhà, Long Vương hỏi con gái tại sao lại khóc. Cô gái vu cho vua trên trần đánh. Long Vương bèn hóa thành rắn tìm lên trần, nấp dưới giường vua, bỗng nghe vua nói với vợ:
-Hôm nay ta đi chơi gặp một cô gái bị đứa chăn bò đánh, được ta giải thoát cho.
Ngày hôm sau, dưới lốt người, Long Vương đến gặp vua trần nói:
-Ông đã làm một việc tốt là cứu con gái tôi. Nay ông muốn gì tôi sẽ cho nấy.
Vua nói:
-Vật quý tôi đã có nhiều. Tôi chỉ muốn hiểu tiếng loài vật.
-Ông cứ trai giới trong 7 ngày sẽ được như ý. Nhưng phải giữ kín đừng cho ai biết nếu không ông sẽ chết.
Từ đấy, vua Trần quả nghe hiểu được tiếng muôn loài.
Một hôm đang ăn với hoàng hậu, vua bỗng thấy bướm cái bảo bướm đực kiếm cho nó thức ăn. Bướm đực trả lời ai kiếm nấy ăn. Bướm cái nói bụng nó không muốn thế. Vua cười một mình. Hoàng hậu hỏi, vua nín lặng. Một lần khác, vua ngồi với hoàng hậu thấy hai con bướm gặp nhau, cãi nhau và cả hai đánh nhau rơi xuống đất. Vua lại cười. Hoàng hậu hỏi đến ba lần, vua đều không nói. Nhưng khi hoàng hậu doạ sẽ tự vẫn, thì vua đành bảo chờ mình đi dạo một lát rồi sẽ cho biết vì sao mà cười.
Để cảnh tỉnh vua trần, Long Vương hóa thành một bầy dê lội sông. Một con dê cái gọi chồng trở lại đưa mình đi. Dê chồng nói không thể đưa được. Dê vợ cũng đòi tự tử và nói:
-Anh không biết có ông vua nước kia sắp chết vì vợ mình đó ư?
Dê chồng đáp:
-Ông vua ấy chết cho vợ là vì hắn ngốc. Mày cứ chết đi, ta không thiếu gì dê cái.
Vua Trần nghe nói thế, tự nghĩ mình thua sự sáng suốt của con dê đực. Lúc trở về hoàng hậu lại vật vã đòi tự tử. Vua đáp:
-Cứ chết đi, trong cung ta thiếu gì cung phi, cần gì một thứ mày
