Chùa Thiên Mụ tọa lạc trên đồi Hà Khê, đường Nguyễn Phúc Nguyên, TP. Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế. Chùa được khởi lập vào năm 1601, đời chúa Nguyễn Hoàng.
Theo “ Nam Triều Công nghiệp diễn chí” của Nguyễn Khoa Chiêm kể thì:
“Một hôm chúa Nam nhân nhàn hạ đi du ngoạn các nơi núi non sông biển, chẳng đâu không khắp. Khi đến xã Hà Khê, huyện Hương Trà, thấy giữa chốn đồng bằng động khởi một gò đồi cao dáng tựa như chiếc đầu rồng đang ngoái nhìn về phía núi mẹ. Đoan Vương Nguyễn Hoàng trong bụng lấy làm ưa thích, bèn trèo lên đồi cao nhắm nhìn xung quanh, chợt thấy một đoạn hào đào cắt ngang dưới chân núi. Nguyễn Hoàng thầm nghĩ lấy làm đáng tiếc, chưa biết nguyên do ra sao. Sau đó Đoan Vương tìm người địa phương hỏi thăm ngọn đồi kia tên gọi là gì. Người địa phương thưa rằng:
-Chúng tôi là dân mọn, chỉ nghe lời truyền của các cụ ngày xưa rằng: Núi này rất linh thiêng, khoảng đời nhà Đường có viên Đại tướng tên là Cao Biền từng đi khắp các nơi núi non sông biển nước ta xem những nơi nào có vượng khí linh thiêng thì tìm cách cắt yểm đi, ý là muốn cướp đoạt nước Nam ta. Cao Biền thấy trên núi này có khí thiêng bàn đào phía sau chân núi để cắt mạch đi khiến cho linh thiêng về sau không cư tụ được.
Đêm hôm ấy bỗng có một người đàn bà thể sắc trông thì còn trẻ, nhưng mày tóc bạc phơ, mình vận áo đỏ quần xanh ngồi dưới chân núi kêu gào than vãn, rồi cất tiếng nói to: “Đời sau nếu có bậc Quốc chủ muốn bồi đắp mạch núi để làm mạch cho Nam triều, thì nên lập chùa thờ Phật, cầu thỉnh linh khí trở về nơi núi này để phúc dân giúp nước, tất không thì phải lo”. Người đàn bà ấy nói xong liền biến mất. Dân trong vùng ghi nhớ lấy hình dáng bà ấy đặt tên là núi Thiên Mụ. Ấy là sự tích người xưa truyền lại như thế, đúng sai ra sao, bọn dân chúng tôi không biết rõ, mong tôn ông minh xét.
Nguyền Hoàng nghe nói cả mừng bảo rằng:
-Ấy là bà lão bảo ta mở nền định đất, biến nhà thành nước để nên nghiệp lớn.
Nói đoạn, sai người cất dựng chùa Phật, viết biển đề chữ “ Thiên Mụ Tự”. Từ đó dân chúng tới cầu khẩn đều thấy linh thiêng ứng nghiệm”.
(Chùa Thiên Mụ của Hà Xuân Liên, NXB.TH,2000)
